Toekomst van de dienstplicht onder de loep: politiek kijkt vooral naar het Zweedse model

Gepubliceerd op: 22-2-2025

Komt de dienstplicht terug? Partijen in de Tweede Kamer krabben zich achter de oren. Een ding is zeker: de krijgsmacht heeft meer militairen nodig. Door de dreiging van Rusland en de nieuwe houding van Amerika moet Nederland íets. Maar de ideeën lopen uiteen.

Toen het CDA enkele jaren geleden voor het eerst het taboe op de dienstplicht probeerde te doorbreken, werd dat pleidooi nog weggelachen. Moesten jongeren straks echt weer verplicht een jaar lang neuspeuteren en gevulde koeken eten?

Inmiddels kijken partijen CDA-Kamerlid Derk Boswijk niet meer meewarig aan als hij wél pleit voor een dienstplicht. ,,Het is onvermijdelijk’’, voorspelt hij. ,,En nee, dat is niet in vijf, zes jaar geregeld. Maar we moeten wel beginnen.’’

Sinds de eerste keer dat het onderwerp weer werd opgebracht, heeft het denken niet stilgestaan. De krijgsmacht heeft een begin gemaakt met een zogeheten dienjaar, waarbij jongeren een jaar lang kunnen meedraaien als militair bij de marine, landmacht, luchtmacht of marechaussee. Deelname is vrijwillig, maar een Kamermeerderheid vindt dat de werving wel wat ambitieuzer mag. Met alle dreigingen die op Nederland afkomen, zijn er meer militairen nodig.

,,In dit tijdsgewricht kunnen we niks uitsluiten”, zegt Kamerlid Olger van Dijk van regeringspartij NSC. ,,Oók herinvoering van de dienstplicht niet. De meesten van ons weten niet beter dan dat de wereld veilig is. Maar veiligheid is niet vanzelfsprekend. En niet gratis.’’

De dienstplicht is nooit formeel afgeschaft in Nederland, al worden er sinds 1996 geen jongeren meer gekeurd of opgeroepen. Wel krijgen alle 17-jarigen – jongens en sinds 2020 ook meisjes – een brief waarin staat dat ze staan ingeschreven voor de dienstplicht. Maar die brief is vooral een formaliteit. De dienstplicht kan niet eens een, twee, drie opnieuw worden geactiveerd. Daarvoor zijn er niet genoeg instructeurs, kazernes, uniformen en wapens.

,,Maar niemand beweert ook dat het morgen moet’’, zegt Van Dijk. ,,Laten we beginnen met een eerste stapje. Kijk bijvoorbeeld naar het Zweedse model, waarbij iedereen wordt opgeroepen voor het leger, maar na het invullen van een enquête alleen de gemotiveerde jongeren worden doorgelaten. Uiteindelijk wordt maar zo’n 5 procent ook echt een tijd militair.’’

Ook regeringspartner VVD wil niet uitsluiten dat de dienstplicht in de toekomst weer wordt ingevoerd. Maar volgens Kamerlid Christianne van der Wal is de weg daarnaartoe wel heel lang.

Ook zij ziet wel iets in het Zweedse model, maar dan minder vergaand dat wat NSC voorstaat: ,,Laat alle 18-jarigen net als in Zweden verplicht een enquête invullen of ze interesse hebben in de krijgsmacht. Doen ze dat niet, dan riskeren ze een boete. Zo krijgen we de basis op orde. Mocht er in de toekomst behoefte zijn aan meer militairen, dan weet je wie je kunt benaderen om alsnog dienst te nemen.’’

Afgelopen najaar heeft staatssecretaris Gijs Tuinman (Defensie) al laten weten dat zo’n verplichte enquête wettelijk niet zomaar kan. Wel is het de bedoeling dat jongeren tussen de 18 en 27 dit jaar een vrijwillige enquête toegestuurd krijgen. Zo wil Defensie kijken of het aanschrijven van zo’n groep helpt om meer mensen voor de krijgsmacht te interesseren.

Vrijwillig
Een ruime Kamermeerderheid gelooft dat door het motiveren van meer jongeren er voldoende militairen moeten kunnen worden geworven. Dan heb je geen dienstplicht nodig. ,,Ik krijg ook bezorgde vragen van ouders of hun kind straks het leger in moet”, zegt VVD’er Van der Wal. ,,Maar er is geen noodzaak een dienstplicht in te voeren zolang er voldoende mensen vrijwillig willen dienen.’’

En vrijwilligers zijn er vooralsnog voldoende. Vorig jaar solliciteerden zo’n drieduizend jongeren voor het dienjaar, maar het leger had maar plek voor zeshonderd. Het kabinet wil het aantal plekken nu uitbreiden naar 1500 en dat aantal mag wat de Kamer betreft nog wel verder omhoog. Dit jaar kan Defensie al duizend jongeren een jaar aan de krijgsmacht laten proeven.

De grootste regeringspartij PVV laat weten nog geen standpunt te hebben over eventuele herinvoering van de dienstplicht. De grootste oppositiepartij GroenLinks-PvdA wel. ,,De wereld verandert snel, dus ik begrijp dat mensen zich afvragen of een dienstplicht zoals vroeger een goed idee zou zijn’’, zegt Kamerlid Jimme Nordkamp.

Maar een plicht heeft geen meerwaarde, zegt hij. Vrijwilligheid wel. ,,Als we iedereen weer oproepen om in dienst te gaan zoals vroeger, loop je het risico dat we onze schaarse opleidingscapaciteit verspillen aan ongemotiveerde mensen. Terwijl we juist gemotiveerde mensen moeten enthousiasmeren.’’

Met het dienjaar kent Nederland nu een soort ‘dienstplicht light’, zegt CDA’er Boswijk. Maar het zou een meer verplichtend karakter mogen hebben: ,,Ook omdat het de gemeenschapszin tussen jongeren bevordert. Wie niet in het leger wil, moet er ook voor kunnen kiezen om bij de brandweer of in een ziekenhuis te dienen. Als beloning kunnen zij dan voorrang krijgen als ze later solliciteren bij de overheid.’’

Ouders hoeven niet bang te zijn dat hun kinderen na invoering van de dienstplicht moeten vechten in Oekraïne, benadrukt Boswijk. ,,Dienstplichtigen mogen niet tegen hun zin op missie worden gestuurd. Maar je zou ze wel taken kunnen geven die nu in Nederland door beroepsmilitairen worden uitgevoerd. Dan spelen we capaciteit vrij.’’

En dat is nodig, rekent hij voor. ,,De krijgsmacht loopt al jaren tegen allerlei grenzen aan. Eerst was er het geldtekort. Dat is nu opgelost, als er in de toekomst mogelijk meer nodig zijn. Maar nu moeten we de andere tekorten aanpakken. Eerst het materieel, zoals pantserhouwitsers en Patriot-afweergeschut. Het duurt jaren voor die geleverd kunnen worden. En dan: mankracht. We hebben domweg veel meer mensen nodig.’’